تهران،  پالایشگاه، (با نام کامل پالایشگاه شهید تندگویان تهران)، پالایشگاهی واقع در بلوار شهید تندگویان باقرشهر، در جنوب شهر تهران در ابتدای مسیر جاده قدیم قم - تهران.

پیشینه: پالایشگاه تهران در برنامه‌های عمرانی سوم و چهارم حکومت پهلوی (۱۳۴۲ـ۱۳۵۴ ش) براثر افزایش درآمدهای دولت در مقایسه با برنامه های اول و دوم، به اجرا گذاشته شد. در این دور ایران مهمترین مرحلة رشد اقتصادی خود را گذراند. افزایش ناگهانی و چشمگیر در قیمت نفت، زمینه ساز طرح‌های بلندپروازانة اقتصادی شد. درآمدهای نفتی از طرفی باعث جلب سرمایه‌های خارجی شد و از طرف دیگر روند صنعتی شدن ایران را تقویت کرد (افضلی، ذیل«پهلوی، سلسله»، بخش  قسمت ب، اقتصاد). بنابراین در برنامه عمرانی سوم (46-1341ش) پالایشگاه تهران به‌منظور «بالابردن میزان تولید از حد میدان‌های نفتی، انعقاد قـراردادهای جـدید به‌منظور توسعه‌ فعالیت‌های اکتشافی و تولیدی، دسترسی مستقیم‌ به بازارهای خارج، تامین احتیاجات فرآورده‌های نفتی کشور به‌خصوص در روستاها» به اجرا درآمد و در نتیجة آن پالایشگاه تهران ساخته شد و در اسفند ۱۳۴۶ بـه‌‌طور آزمـایشی مورد بهره‌برداری قرار گرفت(یزدانی، ص ۱۲). این پالایشگاه دارای دو خط کامل تولید بود: یکی با ظرفیت ۱۱۰ هزار بشکه در روز و دیگری با ظرفیت تولید ۸۰ هزار بشکه در روز. در واقع میزان نفت خام پالایش شده در نخستین مرحله روزانه ۱۹۰ هزار بشکه نفت‌خام بود (گزارش ... ، ص ۸۸). که روی هم فراورده‌هایی از قبیل بنزین، قیر، روغن اتومبیل، گازوئیل، سوخت جت، سوخت دیزل و سوخت سنگین تولید داشت (همان‌جا). عمدة این تولیدات از نفت خام نفت خام سبک اهواز – آسماری و نفت خام مارون – شادگان تأمین می‌شود(«روزی ... »، بش).

انقلاب اسلامی:  کارکان پالایشگاه از آغاز بهره برداری این پالایشگاه که حساس‌ترین رشته حیات اقتصادی کشور را در دست داشتند نقش بزرگی را در قیام مردم آبادان و نیز کل کشور ایفا کردند. در همان زمان، محمد جواد تندگویان*، نخستین وزیر نفت ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی که به عنوان افسر وظیفه در پالایشگاه تهران مشغول خدمت سربازی بود در مدت ۱۶ ماه اشتغال در پالایشگاه نفت تهران، ۸ بار به آبادان سفر کرد (زندگی‌نامه ... ، ص ۱۴-15؛ جباری، ص ۶؛ عربلو، ص ۱۶؛ جوانبخت، ص ۳۰) در پالایشگاه تهران به فعالیت سیاسی و تبلیغی خود را علیه رژیم پهلوی با عزیمت به آبادان پرداخت و تحت تعقیب ساواک قرار گرفت و در پی مکاتباتی که بین ساواک خوزستان، شرکت ملی نفت ایران، پالایشگاه و ساواک تهران انجام گرفته بود مسافرت وی به آبادان بدون اجازه تشخیص داده شد و از پالایشگاه اخراج شد (جوانبخت، ص ۳۰؛ مشروح ... ، ص ۹). با آغاز گسترش دامنة حرکت‌های انقلابی در ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ ش کارگران پالایشگاه نفت تهران که حساس‌ترین رشته حیات اقتصادی کشور را در دست داشتند نقش بزرگی را ایفا کردند. نخستین حرکت اعتصاب دسته جمعی حدود هفتصد تن از کارکنان پالایشگاه تهران در ۱۹ شهریور ۱۳۵۷ در اعتراض به کشتار خونین جمعۀ سیاه بود؛ به‌طوری که دامنۀ اعتصابات به‌تدریج به مناطق نفتی جنوب و پالایشگاه آبادان نیز سرایت کرد و با رخداد حادثۀ سینما رکس آبادان، که به کشته شدن یازده نفر از کارکنان صنعت نفت آبادان منجر شد، بر شدت اعتصابات افزود (حشمت‌زاده، ص ۱۶۵؛ شمس، ص ۵۷). و از اواخر شهریور ۱۳۵۷ ش روند اعتصابات سراسری در کشور گسترش یافته بود. نخستین این حرکت در پالایشگاه تهران مربوط به رای اعتماد مجلس به شریف امامی بود که هفتصد تن از کارگران و کارمندان پالایشگاه نفت تهران اعتصاب کردند و علاوه بر هدف‌های رفاهی، خواستار لغو حکومت نظامی شدند (حسین قزل ایاق، ص ۳۸۱). اعتصاب‌کنندگان در ادامة اعتصاب، در ۲ مهر ۱۳۵۷ با اعتصاب کارمندان و کارگران پالایشگاه آبادان که با دخالت نیروهای نظامی به خشونت کشید، به پشتیبانی از کارکنان پالایشگاه دست از کار کشیدند. اعتصاب‌کنندگان که در حدود سه هزار نفر بودند، خواستار عدم دخالت نظامیان در پالایشگاه و سایر قسمت‌های صنعت نفت شدند. اعتصابیون همچنین خواستار ۵۰ درصد افزایش حقوق خود شدند. همان روز‌ها تابان‌سر، رییس پالایشگاه آبادان و سایر مقامات صنعت نفت در این شهرستان اعلام کردند خواسته‌های کارمندان و کارگران مورد توجه قرار دارد و تبعیضات موجود از بین خواهد رفت. رییس پالایشگاه آبادان از طرف خود و هیات مدیره شرکت نفت از واقعه پالایشگاه و دخالت ماموران ابراز تاسف کرد. و سپس با پیوستن کارکنان پالایشگاه تهران و در پی آن اعتصاب همگانی کارکنان و کارمندان صنعت نفت، پالایشگاه‌های سراسر کشور در خطر تعطیل شدن قرار گرفت(میرهاشمی، ص ۱۱۶-117).

همزمان خبرگزاری آسوشیتدپرس از تهران نیز گزارش داد که برای نخستین بار در تاریخ پس از کشف نفت، پایتخت کشور نفت‌خیز ایران به علت کمبود بنزین در ۲۰۰ بنزین‌خانه تهران دچار اغتشاش و هرج و مرج شد (همو، ص ۱۱۷).

اعتصاب کارکنان صنعت نفت در پاییز ۱۳۵۷ ش که تاثیر بسزایی در بر اندازی حکومت پهلوی داشت، از مهمترین اقدامات کارکنان پالایشگاه تهران در مبارزه با حکومت پهلوی محسوب می‌شود. در پی شکل‌گیری اعتراض همگانی کارکنان صنعت نفت، اندیشه ایجاد یک مرجع سیاست‌گذار و هدایتگر در سطح این صنعت، به ذهن‌ها خطور کرد و کم‌کم مذاکرات پراکنده کارکنان و کارمندان برای به‌وجود آوردن مرکزی برای سامان بخشیدن به اعتصابات شکل گرفت و به این ترتیب بود که اعتصاب کارکنان و کارمندان صنعت نفت، رفته رفته فضا و رنگ و بوی انقلابی یافت و اعتراضات صنفی تبدیل به خروشی سراسری همگام با ملت ایران، رژیم شاه را بیش از پیش وحشت زده و نگران کرد(همو، ص ۱۱۶).

جنگ تحمیلی:  با آغاز جنگ تحمیلی عراق برضد ایران از شهریور ۱۳۵۹، جنگ نفتکش‌ها با ساختار کلی جنگ در خلیج‌فارس چنان درآمیخته بود که تفکیک جنگ دریایی از روند کلی جنگ غیرممکن بود. چنانکه عراق برای اولین بار به ترمینال نفتی ایران در جزیره خارگ در ۲ مهر ۱۳۵۹ حمله کرد (درودیان، ص۱۶۴). و کمتر از بیست روز بعد شب هنگام با یک میگ به پالایشگاه تهران حمله کرد (انصاری و یکتا، ص ۱۶۰) که بر اثر آن تعدادی از مخازن سوخت به آتش کشیده شد(درودیان، ص۱۶۴). و درنتیجة آن تولید پالایشگاه تهران به کمتر از نصف تقلیل یافت(همان‌جا). باوجود این سوخت موردنیاز توپ‌های ضدهوایی تهران به‌طور شبانه‌روز توسط واحدهای سیار پالایشگاه تأمین می‌شد (کارنامه ... از ۲۰/6/59 تا ۲۰/4/60، ص ۲۳۳-231).

همزمان با پالایشگاه تهران، پالایشگاه‌های آبادان، تهران، شیراز و کرمانشاه در جریان حملات هوایی عراق نیز آسیب دید و همانند پالایشگاه تهران تولد آن به نصف کاهش یافته یافت(درودیان، ص۱۶۴). در چنین شرایطی، نیاز مبرم به فراورده‌های نفتی بود که با توسعه مستمر تأسیسات پالایشگاه تهران از ابتدای جنگ تا پایان سال ۱۳۶۱ ش با تصفیه ۳۲۵۶۹ مترمکعب نفت‌خام، در روز تقویمی (204852 بشکه) حدود ۵/2 درصد بیش از ظرفیت طراحی شده در تامین فراورده های نفتی صنایع فعالیت داشته است. این فعالیت به مناسبت هفته جنگ و روز نبرد اقتصادی، خوراک پالایشگاه (در روزهای ۴ و ۵ مهر۱۳۶۱) برای اولین بار به ۲۳۲۰۰۰  بشکه در روز رسید(کارنامه ... در سال ۱۳۶۲ ش،  ص ۳۵۶؛  قس لطف‌الله‌زادگان، ص ۲۸۲ ).

تولید فراورده‌های نفتی پالایشگاه تهران در سال ۱۳۶۳-1362 ش با توجه به تعمیرات اساسی واحد تقطیر در پالایشگاه شماره ۲،برای نخستین بار حدود ۰۸/10 درصد بیش از ظرفیت طراحی شده رسید و خوراک پالایشگاه از تیرماه به جز دیماه افزایش داشت. همچنین توسعه واحد روغنسازی پالایشگاه نیز در اردیبهشت ماه به اتمام رسید و تولید روغن ۵۰ درصد افزایش یافت (کارنامه ... در سال ۱۳۶۳ ش، ص ۳۵۷-355). احداث نقاط بارگیری ته مانده برج خلا پالایشگاه تهران (همان‌، ص ۳۵۴). باوجود تغییرات انجام گرفته ایجاد امکانات حمل نفت جت توسط خط لوله از اصفهان به تهران فراهم شد (همان، ص ۳۵۸).

از اوایل هفته ابتدایی خرداد ۱۳۶۴ ارتش عراق با قدرت نمایی در حمله به مناطق مسکونی و به اصطلاح مقطع دوم شهرها همراه بود حمله هوایی با تهران آغاز شد و تا ۲۵ خرداد همان سال ادامه داشت. در این مدت چندین بار تهران هدف قرار گرفت  و در یکی از این حملات که در ۱۵ و ۱۶ خرداد انجام گرفته بود هواپیماهای عراقی با پدافند هوایی بی‌هدف موشک شلیک کردند و در اثر آن بوی تند و مشمئز کننده‌ای در تهران به استشمام ‌رسید که براساس اعلام استانداری تهران پالایشگاه تهران موقع حمله هوایی با خاموش کردن مشعل پالایشگاه که ناشی از گاز باقیمانده در مخزن و مشعل بود به وسیله باد بوی تندی در شهر متصاعد شده بود (اسلامی، ص ۱۱۴). با وجود از میزان خسارت گزارشی در دست نیست. اما با استناد به مدارک و شواهد از گزارش عملکرد وزارت نفت حکایت از خسارت جزیی پالایشگاه داشت. در این گزارش اشاره می‌شود که وزارت نفت: در پی حوادث اتفاقی، بازسازی واحدهای آسیب‌دیده پالایشگاه از جمله کارخانجات روغن‌سازی، آیزوماکس، گاز مایع، دیگ‌های بخار، لایروبی و مخازن آسیب‌دیده را انجام داده است(کارنامه ... در سال ۱۳۶۵ ش،  ص ۲۵۰).

حملات هوایی عراق به پالایشگاه تهران نگرانی‌هایی را در میان مسئولین نفت بوجود آورد و حفاظت از تاسیسات و مراکز نفت و همچنین تامین امنیت صدور نفت از یک‌سو و تامین نیازها و سوخت مورد نیاز جبهه‌های نبرد از سوی دیگر، صنعت نفت و نیروهای مسلح را در یک پیوند تنگاتنگ قرار داده بود. از این‌رو به منظور جلوگیری از کاهش ظرفیت پالایش نفت‌خام پالایشگاه تهران که منجر به کاهش تامین نیازها و سوخت مورد نیاز می‌شد پدافند از آن به یکی از اهداف نیروهای مسلح تبدیل شد و بدین منظور  از اواخر مهر ۱۳۶۴ برای از محافظت از پالایشگاه تهران اسکای‌گارد مستقر شد (ستاد ... ) باوجود این، در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۶۵ پالایشگاه تهران زیر ضربات سنگین آتش دشمن قرار گرفت و دست‌کم  پنج تن شهید و هشت تن دیگر مجروح شدند. این تهاجم چنان گسترده و سنگین بود که تلمبه خانه، نیروگاه برق پالایشگاه اول، اتاق کنترل پالایشگاه دوم، مخزن نگهدار ی مواد نفتی و یک مخزن گاز مایع براثر اصابت بمب از کار افتاد از کار افتاد. علاوه بر این، قسمتهای دیگری از پالایشگاه نیز به دلیل حجم عظیم دود و آتش تا ساعت۱۳:۴۰ در این روز، تاحدودی مهار شد و این آتش‌سوزی تا مدت‌ها ساعت بعد ادامه یافت (حاجی‌خداوری‌خان، ص۲۳۱، ۲۳۲). در این روز  و در ساعت ۱۲:۱۳ بار دیگر پالایشگاه تهران مورد حملة هوایی یک هواپیمای عراقی قرار گرفت که با اجرای آتش سلاح های ضدهوایی مستقر در پالایشگاه، گریخت(همو، ص۲۳۲). مقارن با این حملات پالایش نفت در پالایشگاه تهران دچار وقفه شد و پالایش آن به یک‌صد هزار بشکه در روز کاهش یافت. اما با وجود این طی ده هفته طول کشید تا خسارات وارده به بخش تقطیر اولیه شماره ۲ تعمیر و در مدار تولید قرار بگیرد (گزارش، ص۸۹).

تخریب پالایشگاه تهران پس از حمله هوایی عراق- سال۱۳۶۵

حملات عراق به پالایشگاه تهران و پالایشگاه‌های اصفهان، تبریز و جاهای دیگر منجر به کاهش تولید فراورده‌های نفتی شد به‌طوری که نشریه میدل ایست اکونومیک دایجست در بررسی اوضاع پالایشگاه تهران و جاهای دیگر گفت که پالایشگاه تهران برای چندین سال پاسخگوی نیاز داخلی کشور به میزان ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار بشکه در روز بود ولی حملات هوایی اخیر عراق موجب کاهش ظرفیت پالایشگاه‌ به حدود ۵۰۰ هزار بشکه در روز شده و ایران را مجبور ساخته که فراورده نفتی را جیره‌بندی کرده و یا از خارج وارد کند این درصدد خرید پالایشگاه دست دوم با ظرفیت پالایش ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار بشکه در روز است (جمشیدی و یزدانفام، ص ۲۷۵).

از مهمترین رخدادهای نیمة دو سال ۱۳۶۶ ش در پالایشگاه تهران، حملة هوایی سه فروند جنگندة عراقی در ۸ اسفند ۱۳۶۶ به این پالایشگاه است که نسبت به حملات پیشین چنان گسترده و سنگین بود که خلبانان آن پس از رها کردن بمب‌ها، از ارتفاع پایین اقدام به تیراندازی با مسلسل کردند که منجر به شهادت یک نفر و مجروح شدن ۱۷ نفر گردید. بر اثر بمباران پالایشگاه و دیگر تأسیسات نفتی، دود غلیظی بخش‌هایی از شهر تهران و حمة آن را فرا گرفت به طوری که برای مهار آن نیروهای زیادی بسیج شدند. با وجود این پالایشگاه دست کم تا یک هفته در آتش سوخت (اردستانی، ص ۲۹۹؛ اسلامی، ص ۲۱۱). در این حمله اتاق کنترل و مخزن نفت سفید به‌شدت آسیب دید (اردستانی، همان‌جا).پس از آن، اطلاعیة نظامی ارتش عراق و رادیو صوت الجماهر(زبان عربی) عراق به پوشش این حمله پرداختند.ارتش عراق در اطلاعیه نظامی خود اعلام کرد:«هواپیماهای جنگنده عراقی پیش از ظهر امروز، مهمترین مرکز سوخت نظامی ایران را بمباران کردند. سرفرماندهی نیروهای مسلح عراق اعلام کرد که تعداد بی‌شماری از هواپیماهای جنگندة عراقی در عمق خاک ایران نفوذ کردند و تأسیسات پالایشگاه‌های شهرهای ایران را بمباران کردند. طبق این اطلاعیه هواپیماهای عراقی در ساعت ۱۱:۵۰ ظهر از جمله پالایشگاه تهران را مورد حمله قرار دادند». رادیو صوت الجماهر(زبان عربی) عراق نیز در ساعت ۲۰:۳۰ مدعی شد هواپیماهای این کشور بزرگ‌ترین پالایشگاه نفت در ایران که بیشترین تأثیر را در تأمین سوخت فعالیت جنگی ایران را داشته بمباران کردند» (اردستانی، همان‌جا).

با وجودی که پالایشگاه تهران در حمله اشاره شده به‌شدت آسیب دید، به سبب شرایط اقتصادی، مورد توجه مسئولین قرار گرفت و تقریباً کمتر از دو ماه تعمیر و در مدار تولید فراورده‌های نفتی قرار گرفت (گزارش، ص۸۹) و از این پس با افزایش عملکرد پالایش نفت‌خام، به میزان ۳۴ درصد بیش از ظرفیت اسمی رسید. همچنین با ایجاد کارخانه تولید قیر جاده با ظرفیت ۰۰۰/10 بشکه در روز ،افزایش ظرفیت تولید در واحد کاتالیستی به میزان ۴۰درصد بیش از ظرفیت اسمی و تکمیل سیستم پس آب (تصفیه آ‌ب‌های صنعتی) در جهت بالا بردن میزان بازدهی کمک شایانی به اقتصاد ایران در جنگ داشتند(کارنامه ... در سال ۱۳۶۷، ص ۶۵۰).

در طول هشت سال جنگ تحمیلی هفده تن از کارکنان پالایشگاه تهران شهید شدند(ضیغمی، بش).از اقدامات خوب پالایشگاه تهران پس از جنگ در خصوص ترویج فرهنگ ایثار و شهادت افزون بر جذب و بکارگیزی ایثارگران و خانوادة مرتبط با آنان، نصب یادمان شهید تندگویان، وزیر نفت دولت  محمد علی رجایی و نام گذاری پالایشگاه به‌نام وی است(«نام پالایشگاه تهران ... »، بش؛ «رونمایی... »، بش).

تولید فرآورده‌های اصلی این پالایشگاه بر اساس داده‌های سایت پالایشگاه تهران، تا پایان سال ۱۳۹۲ ش، گاز مایع با ظرفیت ۱۴۹۲ هزار لیتر، بنزین پایه ۶۱۷۹ هزار لیتر، نفت سفید ۳۳۷۴ هزار لیتر، نفت‌گاز ۱۲۶۱۲ هزار لیتر و نفت کوره ۹۲۸۶ هزار لیتر در روز بوده است(«روزی»، بش). اما از آن سال به بعد، تا اردیبهشت ۱۴۰۳ با رعایت اقدامات محیط زیستی روزانه ۶.۵ میلیون لیتر بنزین و ۱۴ میلیون لیتر گازوئیل تولید دارد که سهم قابل توجهی در تامین سوخت کشور محسوب می‌شود (خفایی، بش).

مآخذ:  افضلی، رسول «پهلوی، سلسله»، دانشنامة جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی،  1379 ش، ج ۵ ؛ اردستانی، حسین، موشک‌باران تهران: تداراک عملیات در حلبچه(والفجر ۱۰) 24 بهمن تا ۲۲ اسفند ۱۳۶۶،تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۸ش؛ اسلامی، زینب، جنگ شهرها در تهران، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات  دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ ش؛ انصاری، مهدی و حسین یکتا، هجوم سراسری، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۵ش؛ جباری، جلیل، شهید غریب، تهران: معاونت تبلیغات و روابط عمومی سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۳ش؛ جمشیدی، محمد حسین و محمود یزدانفام، آخرین تلاش‌ها در جنوب، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ ش؛ جوانبخت، محمود، حکایت آن مرد غریب، تهران: شاهد؛ گزارش هیات اعزامی سازمان ملل متحد پیرامون خسارات ناشی از جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران،  به کوشش دفتر امور مناطق بازسازی شده جنگ تحمیلی نهاد ریاست جمهوری، تهران: دفتر قائم مقام معاون در امور اجرایی،۱۳۷۱ ش؛ حاجی‌خداوری‌خان، مهدی، آزادسازی مهران، شکست استراتژی دفاع متحرک عراق، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۷ ش؛ حشمت‌زاده، محمدباقر، ایران و نفت؛ جامعه‌شناسی نفت در ایران(۷۵-۱۳۵۷)، تهران، مرکز بازاندیشی اسلام و ایران، ۱۳۷۹ ش؛ حسین قزل ایاق، ایمان، بازار تهران: تحولات سیاسی و انقلابی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۴۰۱ش؛ خفایی، شاکر«شرکت پالایش نفت تهران با تنوع محصولات در فروردین روزانه ۶.۵ میلیون لیتر بنزین تولید کرد»( بارگذاری: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۳)، خبرگذاری جمهوری اسلامی ایران(ایرنا)،< www.irna.ir/news> ( دسترشسی: ۱۷ تیر ۱۴۰۳)؛ درودیان، محمد، نقد و بررسی جنگ ایران و عراق- جلد چهارم: روند پایان جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴ ش؛ «روزی که اقبال در تهران پالایشگاه زد» (بارگذاری: ۱۸ مهر ۱۳۹۴)، میز نفت، < www.mizenaft.ir/news> (بازدید: ۶ مرداد ۱۴۰۳)؛ «رونمایی از نام جدید پالایشگاه شهید تندگویان تهران»(بارگذاری: ۳۰ آذر ۱۳۸۹)، شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی شانا، <www.shana.ir/news> ( بازدید: ۱۷ مرداد ۱۴۰۳)؛ زندگینامه و یادواره شهیدان و مفقودین شرکت ملی نفت ایران، به کوشش شرکت ملی نفت ایران، نفت و ایثار، تهران: موسسه فرهنگی و هنری شقایق روستا، ۱۳۸۱ش؛ ستاد مستقر در وزارت نفت، استقرار آتشبار اسکای گارد در پالایشگاه تهران، سند مورخ ۲۰ مهر ۱۳۶۴، سند شم سند ۱۰۴۸۹، موجود در مرکز اسناد دفاع مقدس صنعت نفت؛ عربلو، احمد، تندیس مقاومت، تهران: خانه قلم، ۱۳۷۹ ش؛ شمس، مرتضی، نفت و پایداری؛ خدمات مناطق نفت خیز جنوب به دفاع مقدس، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی، ۱۳۹۴ ش؛ ضیغمی، علیرضا،« ناگفته‌های جنگ نفت در ۸ سال دفاع مقدس» (بارگذاری: ۴ مهر ۱۴۰۰)، شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی شانا، < www.shana.ir/news> ( دسترسی: ۱۷ مرداد ۱۴۰۳)؛ کارنامة دولت جمهوری اسلامی ایران از ۲۰/6/59 تا ۲۰/4/60، تهران: چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی، شهریور ۱۳۶۰؛  کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۲ ش، تهران: دبیرخانه شورای هماهنگی تبلیغات دولت، ۱۳۶۳ ش؛ کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۳ ش، تهران: دبیرخانه شورای هماهنگی تبلیغات دولت، ۱۳۶۴ ش؛ کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران  در سال ۱۳۶۵ ش، تهران: دبیرخانه شورای هماهنگی تبلیغات دولت، ۱۳۶۶ ش؛ کارنامه دولت در سال ۱۳۶۷ ش، تهران: دبیرخانه شورای هماهنگی تبلیغات دولت، ۱۳۶۸ ش؛ لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، والفجر مقدماتی: دستگیری سران حزب توده و افزایش تیرگی روابط با شوروی، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس، ۱۳۹۲ش؛ مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، جلسه ۲۵، تهران:  مجلس شورای اسلامی ایران، ۱۳۵۹ ش؛ میرهاشمی، علی، نقش صنعت نفت در دفاع مقدس(منتشر نشده)،موجود در سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس بنیاد حفظ آثار و نشرهای دفاع مقدس؛«نام پالایشگاه تهران به شهید محمدجواد تندگویان تغییر یافت » (بارگذاری: ۹ آبان ۱۳۸۹)، منطقة ویژة اقتصادی انرژی یارس، < www.pseez.ir/fa/newsagency > ( دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳)؛ یزدانی، فرشید،«اقتصاد و بازرگانی ایران: نگاهی به اندیشه و حضور نفت در ایران»، مجلة بررسی‌های بازرگانی،تهران: مؤسسة مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، شم ۱۹، مهر و آبان ۱۳۸۵.

/ علی ذبیحی علی‌تپه/